Teorie dysocjacyjne

Początek teorii dysocjacyjnej datuje się na rok 1901, kiedy to Janet zaproponował mechanizm opisujący hipnozę i choroby histeryczne. Wg Janet te dwa stany były podobne w tym, że charakteryzowały się podniesioną sugestywnością. Na zaproponowany model składały się dwie rzeczy, „zduszenie” świadomości, w której obiekt nie ma pojęcia o możliwości dostępu do pewnych elementów świadomości oraz specjalnym wpływie na zachowanie tego materiału w świadomości aktywowanego przy pomocy sugestii. Cechami charakterystycznymi tej teorii są brak świadomości zaakceptowanej przez osobę instrukcji i działania na poziomie behawioralnym. Bazując na pracach Janet, Hilgard stworzył swoją neodysocjacyjną teorię mechanizmu hipnozy. Hilgard uważał, że w trakcie hipnozy część świadomości ulega rozszczepieniu i są oddzielone od siebie jakby barierą amnezji, co opisał wykorzystując dwie metafory „ukrytego obserwatora”(1977) oraz „płaszcz amnezji (1994). Kolejną wkładem Hilgarda do teorii jest hierarchiczny model kontroli poznawczej (1973). W modelu tym na najniższym poziomie znajduje się wiele podsystemów poznawczych, które działają niezależnie od siebie. Nad nimi znajduje się struktura centralna nazwana „Ego wykonawcze”, która monitoruje i koordynuje pracą podsystemów. Hilgard stawiał hipotezę, że w trakcie hipnozy, hipnotyzer poprzez sugestie wpływa na ego wykonawcze i zmienia hierarchię podstruktur, wywołując tym samy fenomeny hipnotyczne takie jak zmiany w kontroli motorycznej, percepcji, pamięci itd. Hipoteza Hilgarda mówiła też o kilku efektach, jakie hipnoza wywołuje na system wykonawczy. Po pierwsze wpływa na proces planowania i inicjacji (osoba zahipnotyzowana nie podejmuje samoczynnie jakichkolwiek czynności), po drugie Hipnoza może zmniejszyć wpływ funkcji monitorujących (zmiany w wolicjonalności zachowań, nieświadomość części operacji), po trzecie zachwianie balansu pomiędzy funkcją monitorowania a funkcjami kontroli, co wywołuje realistyczne wyobrażenia. Te trzy twierdzenia stoją dzisiaj u podstaw teorii dysocjacyjnej. Hilgard próbował połączyć hierarchiczny model kontroli z psychologią poznawczą oraz konceptem bariery amnestycznej i ukrytego obserwatora. Niestety jego próby spełzły na niczym, a teoria dysocjacyjna stała się obiektem krytyki. Jednym z krytyków Hilgarda był Spanos (1991). Nie krytykował on teorii w sposób bezpośredni, ale zwracał głównie uwagę, że procesy opisane przez Hilgarda można opisać przy pomocy innych socjopsychologicznych procesów, które można wykorzystać do opisu codziennych nie hipnotycznych ludzkich zachowań. Jednak jak zauważył Kihlstrom (1985), opisy Spanosa bardziej pasują do osób, które osiągają średnie wyniki na skalach hipnotycznych, natomiast osoby z wysoką podatnością uzyskują bardziej adekwatny opis zachowania przy wykorzystaniu modelu Hilgarda. Z kolei badania, jakimi posługiwał się Spanos, popierając swoje twierdzenia zostały podważone przez Bower’a (1992). Na przestrzeni lat 90 pojawiło się kilka wersji teorii dysocjacyjnych m.in. swoje wersje przedstawił Bower (1992) oraz Kirsch i Lynn (1998), jednak jak zauważyli Woody i Sadler (1998), teorie te były najczęściej rewizjami wcześniejszych albo były bardzo prowizoryczne, co wprowadzało tylko chaos w teoriach dysocjacyjnych. Widząc jednocześnie podobieństwo w opisywanych teoriach zaproponowali oni, aby opisywać teorię dysocjacyjne na podstawie dualnego systemu modelu akcji. W modelu tym istnieją dwa uzupełniające się systemy odpowiadające za inicjację i kontrolę zachowania. System wyższy, który jest odpowiedzialny za czynności wolicjonalne i niższy system odpowiedzialny za czynności rutynowe. Wg Woody’ego i Sandler’a oparcie teorii dysocjacyjnej o ten model otwiera możliwość na badanie hipnozy poprzez pryzmat neuronauk. Zaproponowali oni także integrację torii dysocjacyjnych hipnozy. Bazując na dualnym system czynności Norman’a i Shallice (1986) zaproponowali przestawiony poniżej model integrujący teorie dysocjacyjnych. Rysunek 4Model teorii neodysocjacyjnej Hilgarda. Źródło: Oxford Handbook of Hypnosis (2012) Model pokazuje dwa poziomy kontroli działania: wyższy poziom wykonawczy, złożony z kontroli wykonawczej i monitorowania wykonawczego; oraz niższy poziom, składający się z podsystemów Kontroli. Zgodnie z modelem systemu podwójnego działania (np. Norman i Shallice, 1986), to podsystemy kontroli bezpośrednio obsługują wybór i śledzenie zachowań; układ wykonawczy oferuje drugi poziom kontroli połączony z świadomą wolą, który działa poprzez modulowanie i monitorowania podsystemów kontroli. Autorzy zwracają uwagę na dwa sprzężenia zwrotne. Pierwsza leży pomiędzy funkcjami wykonawczymi i podsystemami kontroli (droga b i e), w którym następuje nadzór wykonawczy działania oraz drugi pomiędzy. Druga leży pomiędzy Systemem kontroli i systemem monitorowania (droga c i d), poprzez to połączenie systemy wykonawcze przekazują informacje, takie jak intencjach do monitorowania, a z kolei system monitorowania przekazuje informacje na temat bieżącej działalności do podsystemu sterowania wykonawczego. We wszystkie teoriach dysocjacyjnych hipnoza jest rozumiana, jako wpływ na w/w pętle sprzężenia zwrotnego, sprawiając, że ich normalne funkcjonowanie zostało w pewien sposób zakłócone. Strzałki oznaczone małymi literami na rysunku oznaczają połączenia funkcyjne, których osłabienie może powodować reakcje hipnotyczne, w zależności od różnych teorii dysocjacyjnych. Zgodnie z teorią zdysocjowanego doświadczenia, osłabienie ścieżki „c”, połączenie kontroli funkcjonalnej z monitoringiem wykonawczym, ma kluczowe znaczenie. W tym przypadku, nawet wtedy, gdy zachowanie jest zainicjowane wolicjonalnie poprzez system kontroli wykonawczej, informacje nie są przekazywane do monitoringu wykonawczego, a zatem zachowanie jest niedostatecznie reprezentowane w świadomości. Uważa się też, że teoria zdysocjowanego doświadczenia może wpływać na osłabienie ścieżki „e” z podsystemów sterowania do monitora wykonawczego. Ogólnym wnioskiem jest to, że monitor wykonawczy jest izolowany ("oddzielony") od ważnych informacjami na temat charakteru zachowania i ta informacja, która zwykle byłaby dostępna w sytuacji niehipnotycznej, jest niedostępna dla świadomości. Dlatego też, w odpowiedzi na sugestie hipnotyczne, podmiot może świadomie inicjować zachowania bez prawidłowej kontroli wolicjonalności; w rezultacie osoba ma złudzenie, że jej zachowania są niewolicjonalne. Po drugie, zgodnie z teorią zdysocjowanej kontroli, osłabienia ścieżki „b”, połącznia kontroli wykonawczej do podsystemów kontroli, jest kluczowa. W tym przypadku, niższe podsystemy sterowania mogą być aktywowane bezpośrednio poprzez sugestię, z pominięciem kontroli wykonawczej. Możliwe jest również, że teoria kontroli zdysocjowanej wpływa na osłabienie ścieżki „a” z sugestii do kontroli wykonawczej. Ogólne wniosek z tego jest taki, że kontrola wykonawczy jest izolowana ("oddzielona") z aktywacji zachowania, a procesy woli i wysiłku są zminimalizowane. Dlatego w odpowiedzi na sugestie hipnotyczną, hipnotyzowany może rozpocząć działanie bez zwykłej działalności kontroli wykonawczej, w wyniku, czego, osoba odnosi wrażenie, że dane zachowanie wykonuje bez jakiegokolwiek wysiłku. Ostatnia ścieżka „d” prowadzi z kolei z monitoringu wykonawczego do kontroli wykonawczej. Nawiązuje ona do twierdzeń Hilgard’a. Uważał on, że wszelkie działania inicjowane przez kontroli wykonawczą są śledzone przez monitor wykonawczy w celu zapewnienia odpowiednich korekt w procesie kontroli wykonawczej, a hipnoza może zablokować proces korekcji. Podobne poglądy zaprezentował Jamieson (i wsp. 2007). Założyli oni, że podczas hipnozy, monitorowanie staje się oddzielone od wykonawczej procesu kontroli. Ogólny wnioskiem płynącym z tego twierdzenia jest to, że w hipnozie, gdy kontrola wykonawcza zainicjowała akcję, procesy kontroli/akcji nie są aktualizowane przez informacje z monitoringu wykonawczego. Dlatego procesy monitorowania nie wpływają na procesy kontroli w takcie hipnozy.